آشنایی با روستای خرانق خرانق نام روستایی در 60 کیلومتر شهر اردکان استان یزد است که نمونه ای کم نظیر از ساختار روستا به شمار می رود. اینجا با قدمت 4500 ساله اش، گردشگران را از اقصی نقاط جهان به سوی خود می کشاند و به حدی در اروپا شهرت دارد که به هنگام صحبت درباره ایران نام این روستا بیش از نام کشورمان شنیده می شود. این روستا دو بخش دارد؛ بخش جدید که حدودا بیش از 500 نفر در آن زندگی می کنند و بخش قدیم یا قلعه خرانق که تا چندی پیش میزبان ساکنان روستا بود؛ اما به دلیل فرسودگی در حدود 30 سال پیش، خالی از سکنه شد؛ متروکه ای که یکی از سازه های بزرگ خشتی ایران به شمار می آید و هر چشمی را مبهوت خود می کند. بد نیست بدانید خرانق از لحاظ اقتصادی اهمیت بسیار زیادی دارد و به سبب وجود معادن سنگ آهن چادرملو، اورانیم، ساغند، باریت، روی و گرانیت یکی از مراکز اقتصادی مهم کشور محسوب می شود. خرانق به چه معناست؟ قدیمی ترها این روستا را با عنوان خورانق یا خورنق می شناسند و اگر در مورد معنای نام این روستا از آنها بپرسید به شما می گویند: زادگاه خورشید. محبوب ترین دیدنی های روستای خرانق: قلعه خرانق مهم ترین جاذبه روستای خرانق که گردشگران را به اینجا می کشاند، قلعه خرانق است؛ یادگاری تاریخی و ارزشمند که حدود یک هکتار وسعت دارد و به عنوان یکی از بزرگترین قلعه‌های مسکونی روستایی استان یزد شناخته می شود. قدمت برج و باروی این قلعه به زمان ساسانیان و چیزی در حدود 1800 سال پیش می رسد؛ اما نشانه هایی از زندگی در بیش از 4500 سال پیش در آن وجود دارد. در واقع پیش از آنکه بخش جدید روستا شکل بگیرد، مردم در همین قلعه زندگی می کردند و تنها 30 سال است که آن را ترک کرده و به خانه های جدیدشان رفته اند. از ویژگی های مهم در ساخت قلعه خرانق می توان به بافت ساختمانی متراکم، معبر باریک و سرپوشیده، استفاده از مصالح بازدارنده تبادل گرما و به طور کلی سازگاری با شرایط محیطی اشاره کرد که اقلیم آن را تا حد زیادی تعدیل کرده اند. این اثر از تاریخ 24 اسفند 1383 با شماره ثبت 11509 در فهرست آثار ملی ایران قرار دارد. ویژگی های دفاعی قلعه برای آنکه ساکنان قلعه در آرامش باشند و از گزند حمله ها دور بمانند، ویژگی های دفاعی برای قلعه خرانق در نظر گرفته شده است: حصارها و برج ها: حصار دور قلعه به خوبی محدوده امنی برای آن مشخص می کرده است. این حصار به همراه برج ها بر استحکام و امنیت این قلعه می افزوده اند. 6 برج نگهبانی شامل یک برج در شمال و یکی در جنوب غربی قلعه و چهار برج دیگر هم در جبهه غربی به بدنه قلعه متصل هستند و چهار دروازه به نام‌های دروازه بالا، پایین، رضا خان سرداری و خالو در اطراف آن قرار دارند. مسیرهای پیچ در پیچ و باریک: وقتی وارد قلعه خرانق می شوید، هر لحظه فکر می کنید که گم شده اید اما شما تحت تاثیر مسیرهای پیچ در پیچ و باریک قلعه هستید. ابزاری برای غافلگیر کردن دزدان و راهزنان که حرکت آنها را کند می کرده تا به مقصودشان نرسند. یکی از کوچه ها با عنوان کوچه گرگ شناخته می شود؛ برای مقابله با دزدان آنها را به این کوچه می کشاندند و سپس به آنها حمله می کردند. خندق: در گذشته دور تا دور قلعه را خندق های عمیقی محاصره کرده بودند تا ساکنان از یورش دشمنان در امان بمانند. نبود پنجره: بخش پایینی خانه ها در این قلعه در یا پنجره ای به بیرون قلعه ندارد و همین خانه را از نفوذ راهزنان حفظ می کرده است. ساختار خانه های قلعه 80 خانه در این قلعه تعبیه شده که بیشترشان دارای دو یا سه طبقه هستند و طراحی هریک متناسب با توانایی اقتصادی و موقعیت اجتماعی قلعه نشینان است. دیوارهای خشتی و گلی، سقف گنبدی و استفاده از تیرهایی از جنس حصیرهای الیافی، چوب و پوشال از ویژگی های این خانه ها هستند. در این خانه ها مخلوط خاک و آهک برای مسطح کردن کف اتاق ها، ملات کاهگل برای پوشش سطوح بیرونی ساختمان ها و گچ برای تزیین دیوار اتاق ها، تالارها و ایوان ها به کار رفته است. بر خلاف خانه های معمولی اقلیم گرم و خشک، اکثر خانه ها به جز چند واحد، فاقد حیاط هستند. از طبقه زیرین خانه ها برای نگهداری احشام و طیور استفاده می کردند و در برخی خانه ها از این فضا برای انبار کردن علوفه و غلات هم استفاده می شده است. ارتباط با خانه ها تنها از طریق معابر درون قلعه ممکن است و خانه ها به یکدیگر راه ندارند. منارجنبان خرانق با شنیدن نام منارجنبان تصویری از منارجنبان اصفهان در ذهن همگان نقش می بندد؛ اما بهتر است بدانید این سازه تنها مناره ای نیست که در ایران می جنبد. خرانق نیز یک منارجنبان بر فراز مسجدش دارد که حرکت آن به وضوح دیده می شود و از منارجنبان اصفهان کهن تر است. قدمت بنای اولیه این مناره به دوران ساسانیان می رسد و با ارتفاع 15 متر از بام مسجد، از مرتفع‌ترین بناهای منطقه به شمار می رود. این منارجنبان 3 طبقه و 2 راه پله حلزونی برای رفت و برگشت دارد و به عنوان برج دیده بانی و فانوس خانه کاربرد داشته است. ساختاری چوبی در بالای آن قرار داشته که اهالی پس از کج شدنش بر اثر زلزله و وزش باد آن را بریده و پایین آورده اند. منارجنبان خرانق با شماره 2440 در فهرست آثار ملی ایران قرار دارد. حمام خرانق حمام تاریخی خرانق بنایی قاجاری در کاروانسرا و در نزدیکی کشتزار روستاست. برای آنکه در این حمام به راحتی بتوان به آب قنات دسترسی پیدا کرد، آن را در سطحی پایین تر از قلعه و بالاتر از سطح روستا ساخته اند. با به کارگیری این روش هوشمندانه، فاضلاب حمام به زمین های اطراف قلعه هدایت می شود. گود ساختن حمام و استفاده از آجرهای ضخیم در دریواره آن باعث شده تا از اتلاف گرما نیز جلوگیری شود. سقف این بنا گنبدی است و برای تامین نور حمام روزنه های کوچکی در سقف آن تعبیه شده است. این حمام به دو بخش حمام کوچک و حمام بزرگ تقسیم می شود که هر دو دارای تمام اجزای حمام کامل ایرانی همچون ورودی، هشتی، سربینه، میاندر، بینه، خزینه، تون، گرمخانه و گلخن هستند. حمام کوچک مخصوص زنان بوده و حمام بزرگ از صبح تا شب در اختیار بانوان قرار داشته است و از شب تا صبح آقایان از آن استفاده می کردند. این حمام در اواخر دوره پهلوی با تعطیل شدن خزینه و کاشی شدن دیوارها و کف، شبیه یک حمام نمره شد تا اهالی راحت تر از آن استفاده کنند. این اثر در تاریخ 9 اردیبهشت 1389 با شماره 8552 در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفته است. مسجد جامع و حسینیه خرانق در مرکز قلعه خرانق، مسجدی وجود دارد که قدمت آن به قرن هشتم تا دهم هجری قمری می رسد. در کنار این مسجد، حسینیه ای وجود دارد که قدمتش از مسجد کمتر است و شیب طبیعی زمین باعث شده تا حسینیه در سطحی پایین تر از مسجد قرار گیرد. خشت و گل مهم ترین مصالح به کار رفته در ساخت مسجد جامع و حسینیه خرانق هستند و در بعضی از قسمت های نمای حسینیه و مناره آن، آجر نیز به کار رفته است. این اثر از تاریخ 18 آبان 1378 با شماره ثبت 2440 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به شمار می رود. پل خرانق هدف از ساخت پل خرانق در ده قرن پیش، تنها انتقال آب از یک ساحل به ساحل دیگر رودخانه دوکالی بود. رودخانه دوکالی، یک مسیل بزرگ و عمیق 22 کیلومتری است که به شکل رودخانه ای فصلی از پیرامون روستا و دامنه ارتفاعات به سمت کویر درانجیر جریان می یابد. هدف از ساخت پل خرانق آن بود که آب را از دهانه قنات خرانق در یک ساحل رودخانه به مزارع و باغ ها در ساحل دیگر برساند. این پل با نام پل آبراه نیز شناخته می شود و عنوان قدیمی ترین پل انتقال آب در استان یزد را به خود اختصاص داده است. در ساخت پل از ترکیب معماری ساسانی و رومی استفاده شده و طول آن 40 متر و ارتفاعش 7/5 متر است. امروز دیگر آبی در رودخانه جریان نمی یابد اما این پل استوار ایستاده و به محلی برای گذر مردم تبدیل شده است. آینه های خرانق نما در بستر خشک رودخانه، جاذبه ای جدید به نام آینه های خرانق نما وجود دارد که توسط امیر حاجبی برای افزودن به جاذبه های خرانق طراحی و اجرا شده اند. 9 آینه در این قسمت وجود دارند که قطر بزرگترین آینه 2 متر و کوچکترین آنها 40 سانتیمتر است و با وجود حفاظت از آنها، نتوانسته اند از شکستن دو تا از آنها جلوگیری کنند. مزار بابا خادم مزار بابا خادم یکی از بناهای مذهبی در روستای خرانق است که با گنبد آبی اش، بیش از هر بنای دیگری جلب توجه می کند. این بنا پیکر یکی از خادمین امام رضا (ع) را در خود دارد که در طی مسیر همراه این امام بیمار شد و درگذشت و در میان کشتزارهاى خرانق به خاک سپرده شد. بر مزار وی، بنایى گنبدوار و ساده ساخته شده که در سال 1390 مورد بازسازی قرار گرفته است. کاروانسرای خرانق | رباط شاهزاده در روستای خرانق کاروانسرایی وجود دارد که قدمت بنای اولیه آن به دوره ساسانی برمی گردد. این کاروانسرا پس از تخریب بر اثر گذشت زمان به فرمان محمد ولى میرزا فرزند فتحعلى شاه مرمت شد و با عنوان کاروانسراى شاهزاده یا رباط شاهزاده به کارش ادامه داد. جایی که امروزه به عنوان محلی برای اسکان مسافران از آن استفاده می شود. این اثر در تاریخ 3 اسفند 1377 با شماره 2238 به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. سایر دیدنی های خرانق به جز جاذبه هایی که به آنها اشاره کردیم، دیدنی های دیگری هم در خرانق هستند که اگر اقامت تان در این روستا طولانی شد می توانید به کمک یک راهنمای محلی به دیدن شان بروید. اماکن مذهبی بقعه یا قدمگاه مشهدک: بنایی از خشت و گل در پشت کاروانسرای خرانق که آن را محل اقامت امام رضا (ع) حین سفر از مدینه تا مرو می دانند. در آن سنگ نبشته‌اى بر دیوار دیده می شود که تاریخ 595 هجرى قمری را نشان می دهد و بنابر اعتقاد مردم حکایت از عبور حضرت رضا (ع) از این روستا دارد. مسجد بیت المقدس: مسجدی در قلعه که بنا بر گفته بومیان، امام رضا (ع) در آن نماز خوانده اما این روزها به مخروبه ای تبدیل شده است. مسجد سرچشمه: مسجدی خارج از قلعه که اهالی روستا قدمت آن را 120 سال می دانند و از آن برای اقامه نماز استفاده می شود. یکی از اثرات مهم این مسجد، سنگ قبر ابوبکر بن محمود، متوفی به سال 777 هجری قمری است که بعد از انتقال از قبرستان قدیمی در ایوان مقابل مسجد نصب شده است. بقایای تاریخی شترگلو: در کنار پل خرانق بقایایی از یک شترگلو یا سیفونی از جنس سنگ و ساروج دیده می شود که 30 متر طول دارد. شترگلوها مجموعه ای از سازه های منحصر به فرد برای انتقال آب هستند که در طی سالیان دراز در گذشته، وظیفه آب رسانی به اراضی کشاورزی را انجام می دادند. بوکن ها: حفره های عمیق و دست کندی در حاشیه رودخانه و در نزدیکی پل که به صورت غارهایی در خاک سفت هستند و به دگ یا دق یا بوکن شهرت دارند. این حفره ها به عنوان سرپناه مورد استفاده مسافران و زائران قرار می گرفتند. آسیاب های آبی: دو آسیاب آبی قدیمی یکی در داخل قلعه و یکی هم در بیرون قلعه که قدمت آنها به 140 سال می رسد. نام این آسیاب ها را بر حسب جهت جریان آب قنات، بالا دست و پایین دست گذاشته اند. آب انبار: آب انباری به سبک آب انبارهای صحرایی تک بادگیر که کتبیه سر در آن تاریخ 1318 هجری قمری را نمایش می دهد. گورستان قدیم: محوطه ای به نام مزار قدیم در حاشیه جنوب غربی روستا که غسالخانه ای از خشت و گل با اتاق هایی گنبدی نیز دارد و امروزه تنها به عنوان طویله یا انبار علوفه از آن استفاده می شود. فضاهای خاصی به نام پرده یا زردو نیز در پیرامون آن وجود داشته که تنها خرابه هایی از آنها بر جای مانده است. این بناها محلی برای دفن موقت متوفیانی بوده که قصد داشتند آنها را به عتبات عالیات منتقل کنند و در آنجا به خاک بسپارند. قریه شمس آباد: خرابه هایی از یک روستای متروکه و قدیمی در کنار روستای خرانق که بناهای سنگی و گچی قدیمی به سبک معماری ساسانی دارند و گفته می شود خرابه های آتشکده یزدان نیز در آن یافت شده است. خرابه های کبرها: چهار دیواری هایی مربع شکل با سقف های ویران در حد فاصل روستای خرانق و قریه شمس آباد که نشان از سبک معماری دوران ساسانیان دارند. جاذبه های طبیعی آبشار ساعتی: آبشاری که فقط در فصول پر بارش رخ می نمایاند و به نام آبشار ساعتی شهرت پیدا کرده است. منطقه حفاظت شده دره انجیر: روستای خرانق در قسمتی از منطقه حفاظت شده دره انجیر قرار دارد و به عنوان محل عبور و مهاجرت یوزپلنگ آسیایی از اهمیت بسیاری برخوردار است. کوه های مرتفع: بلندترین نقطه در منطقه خرانق، کوه خونزا، به ارتفاع 3185 متر است و دیگر قله های معروف آن کوه اشترى، خوانزا، بندر، بزکوه، چک چک و هامانه هستند که می توانند مقصد خوبی برای کوهنوردان باشند.