جغرافیای خوئین روستای خوئین در 60 کیلومتری جنوب غربی زنجان به سمت بیجار و در 30 کیلومتری از زرین آباد و در 8 کیلومتری مرکز بخش حلب واقع گردیده است. مختصات جغرافیائی آن در 48 درجه و 6 دقیقه طول شرقی و 36 درجه و21 دقیقه عرض شمالی و ارتفاع آن ازسطح دریا 1780 متر است . اختلاف ارتفاع خوئین از قبرستان پائین تا چشمه بار 120 متر است . ایجرود دارای دو بخش زرین آباد و حلب است که خوئین در بخش حلب واقع گردیده است . حلب فعلی بر اساس تاریخ شفاهی درگذشته زاغه گوسفندان اهالی خوئین بوده که به مرور زمان جهت چوپانها منازلی احداث گردیده و به تازه کند (روستای جدید) نام گرفته و در گذشت زمان به حلب فعلی تبدیل گردیده است . بر پایه شنیده ها مساحت روستای خوئین در گذشته به زمین های اطراف محله موسوم به پالان دوز در نزدیکی روستای یینگی کند می رسیده است . بر اساس شنیده ها روستای سفید کمر توسط خوئینی ها ایجاد گردیده و روستاهای قمچی قای و بلوبین در قدیم جزیی از خوئین محسوب میشدند . روستای خوئین ابتدا در محله لیج شکل گرفته وسپس از این محل گسترش پیدا نموده است . خوئین دارای چند کوه اصلی است که عبارتند از : 1- "پیغمبر داغی" که مشرف به روستا است . 2- " نماز گان" که بین روستاهای خوئین و سعید آباد واقع گردیده است . 3- " امام داغی" که در مسیر قهوه خانه قرار دارد . جمعیت خوئین گویند روزگاری 2800 تا 3000 خانوار در این قصبه ساکن بوده اند اما در سرشماری سال 1375جمعیت خوئین 125 نفر و در سال 1385جمعیت روستا 200 نفر گزارش شده است . گفتنی است جمعیت روستا در تابستان به حدود 800 نفر می رسد . مشایخ و بزرگان در گذشته خوئین را با وصف " دارالمؤمنین " یاد می کرده اند زیرا مردمان آن اهل علم و فضیلت بوده وعلما را تکریم می نمودند و در زمانی حدود 350 روحانی داشته که بعضی از آنها صاحب کشف وکرامت بوده اند. حوزه علمیه خوئین در گذشته شهرت بسزائی داشته و گاه هم زمان هفت مجتهد مسلم در خوئین زندگی می نموده اند . در بعضی از کتب خطی موجود عبارت " وقف حوزه علمیه خوئین " به چشم می خورد . گویند منبر شیخ محمد علی آل اسحاق و شیخ عیسی از رونق بیشتری برخوردار بوده و منابر و جلسات دیگری هم چون آیت اله شیخ عبدالکریم و سید اسماعیل و سید محمد و سید علی علوی و شیخ موسی و شیخ مولوی و سید محمد باقر و سید ابراهیم موسوی همچنان در خاطرها و بر سر زبان هاست . گویند شیخ عبدالکریم نماز صبح را در مسجد ارگی دره و نماز ظهر و عصر را در مسجد ملایوسف و نماز مغرب و عشا را در مسجد حاجی (مسجد اجدادی اش ) اقامه می نموده است . خوئینی ها ادب دوست و شاعر پرور بوده اند از آن جمله میتوان به شعرایی همچون : ملا آقا وفائی مولف کتاب " قیام حسینی " و ملا یوسف آل اسحاق معروف به نانح و صاحب دیوان شعر و شیخ محمد علی متخلص به سرباز یاد کرد. همچنین مشهدی حسن حسین لوئی و... می توان در این شمار نام برد . مساجد خوئین این روستا در زمانی هشت مسجد فعال داشته که اولین مسجد خوئین در ارگی دره بنا گردیده و در حال حاضر نیز به خاطر قداست آن از رونق خاصی برخوردار است. گویند مرحوم آیت الله العظمی شیخ عبدالکریم می فرموده: " مؤمنان جن در این مسجد برای اهل بیت و امام حسین (ع) عزاداری می کنند " و ایشان خود صدای آنها را مکرر شنیده بوده اند. مساجد هشتگانه 1- "مسجد ارگی دره" در ارگی دره فعلی 2- "مسجد میر باقری" متعلق به سید میر باقر خوئینی که به عنوان مسجد جامع فعال است و منبر موجود در آن یکی از آثار کهن و تاریخی به شمار می رود . 3- "مسجد لیج" متعلق به ملارحمان در محله لیج 4- "مسجد جوانمردی ها" متعلق به حاج علی جوانمردی و در محله وسطی (میانی) 5- "مسجد خواجه خنک" واقع در پائین محله جنوب آسیاب دره 6- "مسجد سنگبر" متعلق به خاندان سنگبر و در محله بالا نزدیک پلنگ دره 7- "مسجد ملابابا" متعلق به حاج ملابابا و در محله پائین 8- "مسجد حاجی" متعلق به حضرت آیت الله حاج ملا ابراهیم واقع در محله بالا وجود مساجد متعدد و تکایای مختلف در داخل روستای خوئین و احداث حسینیه و هیئت خوئینی ها در شهرهای تهران و قم ، نشان از اعتقادات مذهبی و ارادت مردم این دیار به ائمه اطهار (سلام الله علیهم اجمعین ) دارد. میل باستانی ( کنبذ یا همان گنبد) این بنای تاریخی متعلق به قرن ششم هجری ( عصر سلجوقی ) است که از سنگ و آجر و ساروج و خاک رس ساخته شده و به عنوان دکل دیدبانی مورد استفاده قرار می گرفته است و دارای دو سقف است که سقف داخلی آن با سنگ احداث شده که در نوع خود کم نذیر است . گویند از این میل باستانی چهار عدد در چهار جهت جغرافیایی روستا قرار داشته که فقط همین یک عدد باقی مانده است . کنبذ ( با کاف مضموم ) یا میل باستانی فعلی از ارکوئین و بعد از زرین آباد قابل رویت است . این بنای تاریخی که از نشانه های خوئین است . دژمنده (شهر زیرزمینی) دژ منده ( مانده ) به گفته باستان شناسان یکی از بزرگترین ساخته های دستی انسان در زیرزمین است عمق تقریبی آن 40 متر و وسعت آن نیز تقریباً 4000 مترمربع است . گویند در این شهر زیرزمینی، میدانی بزرگ که اطراف آن را مغازه ها احاطه نموده و در وسط میدان حوض آب بشکل لوزی وجود داشته و اطراف حوض تخت هایی از چوب بوده که روی آنها گلیم انداخته و همه دراثر گذشت زمان پوسیده شده اند. در این دژ زیرزمینی اتاقهای مجزا ، تاقچه ، تنور ، اصطبل و طویله برای نگهداری حیوانات و انبار و چهار راه های تو در تو در طبقات مختلف رویت شده است . گویند درب سنگی بزرگی در ابعاد 3*2متر در آنجا موجود است که روی آن نوشته هایی به خط کهن وجود دارد (شباهت به خط اشکانیان) و درب کوچکی در ابعاد 5/1*1متر سنگی و دارای حلقه در داخل دژمنده دیده شده است . گویند این دژ زیرزمینی از طریق تونل هایی با اطراف ارتباط داشته که یکی از این تونلها با عبور از زیر رودخانه چای به روستای قمچقای متصل می شده است. بازارهای خوئین در زمانهای قدیم از شهرهای اطراف و بزرگ مانند تبریز و قزوین جهت مبادله کالا به این روستا رفت و آمد می شده است . خوئین دارای پنج راسته بازار مجزا بوده که در مجموع 200 باب مغازه را در خود جای می داده ، بعضی از افراد حاضر پنجاه باب مغازه را به یاد می آورند. 1- راسته بازار صباغ ها که در آن اغلب رنگرزها بوده اند 2- راسته بازار آهنگرها 3- راسته بازار زرگرها 4- راسته بازار مسگرها 5- راسته بازار نجارها گویند در میان این بازارها مغازه های دیگری مانند خیاطی، آرایشگری، کفاشی، قصابی، تعمیرات چراغ و..... وجود داشته است . آسیاب های خوئین گویند در این روستا یازذه آسیاب فعال وجود داشته که همگی در یک زمان فعال بوده اند ولی به علت کثرت جمعیت نمی توانستند آرد مورد نیاز مردم را برسانند. آسیابهای خوئین از قسمت شمال روستا معروف به کلبر شروع می شوند و در دره سرخه رزان خاتمه می یابند . ارتفاع بعضی از آسیابها به 14متر می رسیده است در آسیابها از هر پنج کیلو گندم که آرد می کردند یک کیلو به عنوان حق الزحمه بر می داشتند. دره های خوئین خوئین قدیم از دره هایی پوشیده از جنگل های انبوه تشکیل شده بود و حیوانات وحشی بسیاری در این دره ها زندگی می نموده اند . دره های خوئین عبارت اند از : 1- "ارگی دره" یعنی دره آسیاب ها 2- "پلنگی دره" زیستگاه پلنگان در زمانهای بسیار قدیم . 3- "دره سرخه رزان" که به معنای دره انگور سرخ است . 4- "آسیه دره" 5- "خولی دره یا موذی دره" چشمه بار خوئین که محلی در شعر شعرای خوش ذوق آمده در کوه های شمال شرقی روستا واقع گردیده و از طریق غازان ارخی به ارگی دره به صورت آبشار سرازیر بوده است. غازان ارخی و چشمه بار از آثار غازان خان جانشین کیخاتو از نوادگان هولاکوخان مغول بوده که از خوئینی های فعلی بعضی به آنها منسوب اند. حمام تاریخی حمام قدیمی خوئین یکی ازچند حمام تاریخی وکهن متعلق به دوران قاجار می باشد که توسط اداره کل میراث فرهنگی زنجان مرمت گریده وقرار است جهت احداث موزه تغیر کاربری داده شود. زبان و فرهنگ خوئین چنان که دهخدا نیز نئشته است زبان مردم خوئین از زبان های کهن ایرانی است . آذری ها به اقوام غیر آذری ساکن در سرزمین آذربایجان " تات " گویند که از آن جمله به خوئین دیلی (زبان گفتاری خوئین ) زبان تات می گویند چون زبان خوئینی غیر از آذری و زهورانی است . زبان شناسان زبان مردم خوئین را زبان " تاتی جنوبی" نامیده اند که به زبان مردم سیستان ( زابلی ) نزدیک است و مردم " وفس " اراک و بوئین زهرا و تاکستان و برخی روستاهای خلخال و خوی نیز به همین زبان تکلم می نمودنند . زبان" تاتی شمالی " هم در جمهوری آذربایجان وقفقاز مورد استفاده است . ( رجوع کنید :دانش نامه جهان اسلام ذیل " تات " و " تاتی " ونیز دانش نامه آزاد اینترنتی " ویکی پدیا " فارسی وانگلیسی ذیل همان مدخل ها ) مردم خوئین خصلتهای خوب فراوان دارند از آن جمله : حفظ اصالت خود و دیگری برقراری ارتباط با دیگران که این امر باعث شده در هر کجا که ساکن گردیدند با مردم آن سامان ارتباط خوبی برقرار نموده و تاثیر گذار بوده اند . از خصوصیات دیگر مردم خوئین محبت آنان به خاندان رسالت و اهل بیت علیهم السلام است . در ایام سوگواری محرم و صفر با برپائی مراسم سوگواری و همچنین شب و روز عاشورا با حرکت دسته عزاداری به سمت مساجد هشت گانه روستا به ساحت مقدس ابا عبدالله (ع) ادای احترام می کنند و این عادت پسندیده هنوز نیز ادامه دارد. در زمانهای نه چندان دور مساحت بزرگی در مرکز روستا و مقابل مسجد میرباقری وجود داشت به نام شبی یری (مکان تعزیه) در این مکان مجالس مختلف تعزیه بر پا می گردید قبرستانهایی در اطراف روستا موجود است یکی در بالای کوه نزدیک میل باستانی و دیگری در مدخل ورودی که پیکر مطهر چند شهید از حدود پنجاه شهید اهدا شده از این روستا در آنها به چشم می خورد . همچنین قبرستانی کهن در نزدیکی این روستا موجود است که گویند متعلق به زرتشتیان و غیر مسلمانان بوده است . از فرهنگ و تمدن بالای مردمان این سرزمین همین بس که : - طبق اسناد موجود در این روستا دفترخانه ازدواج دایر بوده است . - گویند خوئین دارای موتورخانه برق بوده و از طریق سیم کشی منازل هر شب به مدت چند ساعت از آن استفاده می نمودند و مسئول موتورخانه برق در آن زمان آقای سید حسن موسوی برادر زن مرحوم ملاتقی آل اسحاق بوده است . - گویند خوئین هم مثل زنجان خط تلگراف داشته که از طریق خط اصلی باکو در آذر بایجان شوروی ارتباطش با بخش هایی از ایران وروسیه برقرار بوده است. - گویند خوئینی ها برای خود سنگ میزان مخصوص برای وزن کردن داشته اند که از نظر اندازه با زنجان اختلاف داشته است . - گویند درگذشته جهت بزرگداشت میلاد امام زمان (عج) تا فاصله یک کیلومتری ورودی روستا با قالیچه و تزئینات طاق نصرت هایی ایجاد می نمودند . باغات و مزارع این روستا عبارتند از : امند، پنبه جران (پمبوغلی)، خولی دره، ارضین کلا، سرخه رزان، جیلیکجان، و باغچه های لیج، حاجی باغچه و خوئین چائی میوه جات : انگور، سیب(سرخ و زرد)، زردآلو، گیلاس، آلبالو، قیصی، گردو، بادام، انجیر، خرمالو، زیتون، هلو، به، گلابی، آلوچه، آلوزرد و شمس گیاهان داروئی : آویشن یاکاکوتی(کک لیک اوتی)، پونه، گل سرخ (قزل گول)، کنگر، زرشک، خاکشیر، بابونه، کتیرا، ریواس و پنیرک صیفی جات : هندوانه ، خربزه، طالبی، بادمجان، کدو، خیار، گوجه فرنگی، فلفل سبز و انواع سبزیجات